Bu kira illetini başımıza kim sardı?

“Herkesin, kendisinin ve ailesinin sıhhati ve uygun yaşaması için kâfi yaşama standartlarına hakkı vardır; bu hak, beslenme, giysi, konut, tıbbi bakım ile gerekli toplumsal hizmetleri ve işsizlik, hastalık, sakatlık, dulluk, yaşlılık ya da kendi kontrolünün dışındaki şartlardan kaynaklanan diğer geçimini sağlayamama durumlarında güvenlik hakkını da kapsar.”

Okuyunca ne kadar uzak bir “hayal” üzere geliyor değil mi? Hâlbuki tam 74 yıl evvel Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda kabul edilen, Türkiye Bakanlar Heyeti kararıyla 1949 yılında Resmî Gazete’de yayımlanan İnsan Hakları Üniversal Bildirgesi’nin 25. unsurunda motamot bu türlü yazıyor. Biz bu “hayal”in, Anayasa’da da teminat altına alınan “konut” kısmıyla ilgileneceğiz.

“Türkiye’deki en kıymetli konut kaç lira?” diye merak ederek bir konut kiralama sitesinde arama yaptım. Sonuç, hem güldüren hem ağlatan cinsten… Antalya’nın Korkuteli ilçesinde yedi bin metrekare üzerinde; kapısı, penceresi, sıvası bile olmayan; üç oda bir salondan oluşan sobalı konutun kirası, tamı tamına 1 milyar 250 milyon TL. İlanda meskenin kullanım durumu “kiracılı” diye belirtilmiş. Bir yanım “Herhâlde birileri bizle dalga geçiyor”, bir yanım ise “Olur mu, olur” diyor.

MÖ 200’LÜ YILLARA İLİŞKİN KİRA KONTRATI İÇEREN YAZITLAR VAR

İlk beşerler, takas ya da güvenlik karşılığı birbirlerine mağara kiralar mıydı bilmiyorum lakin bu “kira” illetini başımıza kimin sardığını da çok merak ediyorum. Nadir Türkkan’ın Marmaris Life’taki yazısından; Marmaris’teki Amos Antik Kenti’nde 1948’de yapılan çalışmalar sonucu, MÖ 200’lü yıllarda üç farklı kira kontratının şartlarını ele alan dört yazıt kesimi bulunduğunu öğreniyorum. Tam 2 bin 200 yıl evvel… O yıllarda bu işlerin nasıl yürüdüğüyle ilgili kapsamlı bilgiye ulaşamasak da Fatih’in İstanbul’a ayak bastığı 1453 yılına gitmekte yarar var. Gerçi Türklerin Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethetmesiyle geldiği üzere bir algı olsa da birçok Türk aile, tarihin aşikâr devirlerinde bu kentte ikamet ediyormuş. Latin İstilası, Haçlı Seferleri, sarsıntılar, veba üzere salgınlar yüzünden gitgide binaları ve insanları ziyan gören İstanbul, üzerine bir de Osmanlı’nın fetih akınlarını yaşamak durumunda kalmış. Fatih’in fethi üzerine de zati az olan nüfusun bir kısmı devayı kentten kaçmakta bulmuş. Bizans’ın başşehrini kendi başşehri yapmak isteyen Fatih’in kenti eski ihtişamlı günlerine kavuşturmak için yaptığı çalışmaların başında da imar ve iskân faaliyetleri baş sıraya oturmuş.

OSMANLI DA KİRA PROBLEMİNİ ÇÖZMEYE ÇALIŞTI

O yıllarda 50 bin üzere sayılarla tabir edilen kentin nüfusunu artırmak için evvel af çıkarıldı. Şayet üç ay içinde kaçanlar, kente dönerse malları iade edilecekti. Mektuplarla tüm birikimlerini artta bırakarak kaçan Venedikliler ve Cenevizliler geri çağrıldı. Lakin uğraşlar istenildiği üzere sonuç vermedi. Âşıkpaşaoğlu’nun verdiği bilgiye nazaran; biraz da ilan edilen affın istenilen sonuçları vermeyeceğinin anlaşılması üzerine birinci usulün devamı olarak, tüm vilayetlere duyurular yapıldı ve İstanbul’a gelmek isteyenlere mülk olarak mesken, bağ ve bahçeler verileceği vaat edildi. İstenen, kenti kalkındıracak varlıklı tüccarların yeni nüfusu oluşturmasıyken birden fazla fakir Türk aileleri “taşı toprağı altın” kente akın etti. Fatih baktı ki olmuyor, Osmanlı’nın Rumeli ve Anadolu’daki topraklarındaki Hıristiyan, Türk ve Yahudi birçok aileyi de İstanbul’a sürgün etti. İstanbul’un yeni sakinleri, yeni konutlarında keyifli mesut yaşayacakları hayalini kurarken birden “kira” diye bir şey ortaya çıktı. Âşıkpaşaoğlu, bu yeni uygulamayla bir kısım halkın geriye göç ettiğini yazıyor. Kira uygulamasının gelmesiyle ilgili çeşitli rivayetler var. Biri, bina yerlerinin vakıf olması, bu nedenle kira istenmesinin gerekli olduğuyla ilgili… Çeşitli kaynaklarda Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’un fethinden iki yıl sonra, 1455’te İstanbul’da birinci sefer bina ve nüfus sayımı yaptırdığı, bu sayımla binaların aylık ve yıllık kiralarının da tespit edildiği yazılıyor. Başkası ise kente yeni gelenlerin gelir durumuna nazaran konutlara yerleştirilmemesinin doğal sonucu olarak mesken tamiratlarını gerçekleştiremeyecekleri, insanların tamirini yapabileceği ve kirasını ödeyebileceği meskenlerde oturması gerektiğiyle ilgili… Sebebi her ne olursa olsun padişah hatırı sayılır bir meblağı Osmanlı kasasına kazandırdı. Kazandırdı kazandırmasına da kimse bu uygulamadan mutlu değildi. Baktı ki tekrar olmadı, kiradan vazgeçip meskenleri insanlara mülk olarak vermeye başladı. Yıllar içinde Osmanlı’da bu kira uygulaması tekrar gelip kalktı ama her vakit gündemdeki yerini korudu.

CUMHURİYET PERİYODUNDA DE KİRA İÇİN ÇALIŞMA YAPILDI

Biraz da Cumhuriyet devrine bakalım, neler olmuş? Savaş sonrası tekrar konut açısından önemli sorun yaşanırken ilerleyen yıllarda en büyük sorunlardan biri de gecekondulaşma oldu. Mesela Ankara’da bu sorunun üstesinden gelmek için 1949 yılında yeni bir semtin inşasına başlandı. Prof. Dr. Aykut Namık Çoban, “Cumhuriyet’in İlanından Günümüze Konut Politikası” isimli çalışmasında, bahisle ilgili birçok bilgi veriyor: 1965 yılına gelindiğinde Yenimahalle isimli bu semtin nüfusu, 87 bin bireye ulaştı lakin daha çok dar gelirlilerin konut sahibi olabilmeleri için öngörülen Yenimahalle orta sınıfa yönelik bir uygulama hâline geldi. Tekrar bu devirde kira sınırlamasına da imkan tanıyan 1940 tarihli Ulusal Korunma Kanunu’na dayanarak, konut kiraları 1939 yılı seviyesinde donduruldu. 1947 yılında bir yasa ile dondurulan kiralara yüzde 20 artırım yapılarak uygulama gevşetildi. 1955 yılında çıkarılan 6570 sayılı Gayrimenkul Kiraları Hakkında Kanun, kiraları tekrar 1939 seviyesinde dondurdu. Bu yasanın kiraları donduran unsurları Anayasa Mahkemesi tarafından 1963 yılında iptal edildi. Hayat pahalılığının giderek arttığı sonraki yıllarda kira artışlarının muhakkak oranları geçemeyeceğine dair Yargıtay kararları, kiracıların bir ölçüde korunmasını sağladı. Benzeri biçimde, 2000 yılında çıkarılan bir maddede da kiraların 2000 yılı için yüzde 25 ve 2001 yılı için yüzde 10 oranından daha çok artırılamayacağı kuralı getirildi.

BİR MESKENİN KİRASI 1MİLYAR 250 MİLYON OLABİLİR Mİ?

Konut ve kira sorunu ne yazık ki, günümüzün de en büyük meselelerinden biri olarak devam ediyor. Son zamanlardaki fahiş artışlar nedeniyle konutlar için kira artışları yüzde 25’le sonlandırıldı. Buna nazaran, 1 Temmuz 2023’e kadar yenilenecek kira mukavelelerinde belirlenecek artış oranı, evvelki yıl ödenen ölçünün yüzde 25’ini geçemeyecek. Fakat hâlihazırdaki kiracıların konutlardan çıkarılıp meskenlerin yeni kira kontratlarıyla yüksek meblağlar üzerinden kiraya verilmesini hem yaşıyor hem de tanıklık ediyoruz.

Görüldüğü üzere yüz yıllardır konutta uygulanan süreksiz “rahatlamalar”, sorunu hiçbir vakit çözmemiş. Kalıcı bir tahlil bulunmadığı sürece sanırım Korkuteli’ndeki üzere kiralık mesken ilanlarına daha çok rastlayacağız. Bu ortada nitekim o meskenin kirası 1 milyar 250 milyon TL olabilir mi?